< Terug naar vorige pagina

Project

Grijstinten: De analyse van de verschuivingen tussen witte, grijze, zwarte en criminele marktsegmenten van de farmaceutische industrie en de uitdagingen hiervan op vlak van controle

Tijdens de afgelopen decennia heeft de farmaceutische industrie een enorme expansie doorgemaakt. Wereldwijd bedroeg de gegenereerde omzet binnen de geneesmiddelenindustrie in 2016 iets meer dan 1100 miljard EUR, bijna een verdrievoudiging vergeleken met de ongeveer 390 miljard EUR in 2001. Hoewel een dergelijke ‘boom’ ongetwijfeld aanleiding geeft tot meer hoop op genezing voor miljoenen patiënten, creëert ze naar alle waarschijnlijkheid ook meer mogelijkheden voor diverse actoren om de grenzen van het wettelijk en regelgevend kader inzake productie, distributie en verkoop van deze producten te beproeven. In dit opzicht liet John Braithwaite reeds begin jaren 80 optekenen dat de farmaceutische sector zou beschikken over “the worst record of serious corporate crime in any industry,” waarbij een onderscheid kan worden gemaakt tussen ‘witte’, ‘grijze’, ‘zwarte’ en ‘criminele’ marktsegmenten. Geneesmiddelen die zich binnen het witte marksegment bevinden, voldoen op alle mogelijke vlakken aan de wettelijke voorschriften en distributievoorwaarden en zijn bijgevolg volstrekt legaal. Binnen het grijze marktsegment worden de geneesmiddelen weliswaar legaal geproduceerd en worden ze via legale distributiekanalen verhandeld (met inachtneming van de Good Manufacturing Practices en Good Distribution Practices), maar is er sprake van schendingen van de distributievoorwaarden zoals opgelegd door de octrooihoudende producent. Zonder in detail te treden kan men hierbij denken aan de parallelhandel in geneesmiddelen (invoer, distributie enzovoort) – een praktijk die althans binnen de EU wordt toegelaten in het kader van het vrije verkeer van goederen. Het wettelijk kader achter deze handelswijze kwam aanvankelijk tot stand via het Verdrag van Rome (1957), waarbij de specifieke kenmerken ervan nadien verder werden geregeld via diverse uitspraken van het Europees Hof van Justitie. Indien er daadwerkelijk sprake is van illegale handel, situeren de producten zich binnen het zwarte of het criminele marktsegment afhankelijk van het feit of er sprake is van burgerrechtelijke, dan wel van strafrechtelijke overtredingen. Binnen het zwarte marktsegment gaat het over legitiem geproduceerde geneesmiddelen die via niet-legitieme distributiekanalen worden verhandeld – een praktijk die men naar verluidt onder meer zou kunnen aantreffen binnen bepaalde cryptomarkten op het zogeheten ‘Darknet’. Binnen het criminele marktsegment ten slotte, kan men denken aan de handel in wat door onder meer de Raad van Europa wordt bestempeld als nagemaakte geneesmiddelen, wat impliceert dat zowel de handel als het verhandelde product een illegaal karakter hebben.

Het mag dus duidelijk zijn dat het al dan niet legitieme karakter van geneesmiddelen (en dat van de handel erin) vaak afhankelijk is van de contextuele specificiteit en dat de traditionele visie als zouden de verschillende marktsegmenten duidelijk van elkaar te onderscheiden zijn, misschien aan herziening toe is. Zoals het voorgaande laat vermoeden, kan een geneesmiddel dat zijn oorsprong kent binnen het witte marktsegment ten gevolge van bijvoorbeeld diversie of zelfs diefstal zijn eindgebruiker via een ander marktsegment bereiken. Ook het omgekeerde scenario wordt door veel instanties mogelijk geacht en zelfs als één van de belangrijkste hedendaagse gezondheidsrisico’s bestempeld: een product dat illegaal wordt geproduceerd onder bedenkelijke omstandigheden en met dito grondstoffen, dat via diverse omwegen uiteindelijk binnen het witte marktsegment als ogenschijnlijk legitiem geneesmiddel in apotheken wordt verhandeld. Het wettelijk statuut van een geneesmiddel kan dus met andere woorden wijzigen doorheen de productie- en distributieketen. De hypothese dat de verschillende marktsegmenten meer overlap vertonen dan vaak wordt gedacht, wordt bovendien versterkt door eerder onderzoek dat uitwees dat op zijn minst een aantal actoren zich voortdurend van het ene marktsegment naar het andere verplaatsen en hun modus operandi aanpassen naargelang de context waarin ze zich op dat ogenblik bevinden. De farmaceutische markt kan met andere woorden in bepaalde gevallen worden beschouwd als zijnde een “wisselend legale” markt die wordt gekenmerkt door verschuivingen over verschillende marktsegmenten heen van zowel de producten als van de actoren die bij de productie en distributie ervan betrokken zijn.

Desondanks de toegang tot veilige en doeltreffende geneesmiddelen een belangrijke maatstaf is om te bepalen of het recht op gezondheidszorg wordt gewaarborgd (zoals begrepen onder artikel 25 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties uit 1948) en ondanks de vaststelling dat er vele gelijkaardige “wisselend legale” markten bestaan (bv. de markten in wapens of kunstproducten), heeft de criminologie tot nu toe weinig aandacht besteed aan dit soort markten en is het criminologisch onderzoek vooral toegespitst gebleven op volstrekt criminele markten (bv. illegale drugsmarkten) – hoewel deze laatste categorie eerder een uitzondering vormt. Zo werden de verschuivingen van de verschillende actoren en producten over de verschillende segmenten van de geneesmiddelenmarkt heen niet eerder op een systematische en gedetailleerde wijze onderzocht, net zomin als de vaak hybride vormen van regulering die de marktwerking op dit soort markten in goede banen zouden moeten leiden. Om deze lacune op te vullen zullen tijdens dit onderzoeksproject de desbetreffende markten en hun segmenten in België en India worden bestudeerd, en dit voor twee types geneesmiddelen. Het eerst type betreft middelen gebaseerd op de werkzame stof ‘Fentanyl’, die men vaak aantreft binnen de groep van sterke pijnstillers of opioïden (in essentie ‘Quality of life’-geneesmiddelen), maar die de laatste jaren (en dan vooral in de Verenigde Staten) in toenemende mate wordt misbruikt als vervangmiddel voor heroïne. De tweede categorie richt zich op geneesmiddelen gebaseerd op de werkzame stof ‘Sildenafil’, die de bloedvaten in de penis doet verwijden en bijgevolg een erectiestimulerend effect heeft (in essentie ‘life-style’-geneesmiddelen). De reden achter de keuze voor deze twee categorieën is tweeërlei. In de eerste plaats leek het nuttig een vergelijking te maken tussen twee productcategorieën waarvan de daartoe behorende geneesmiddelen in beginsel kunnen worden beschouwd als hetzij middelen die helpen om de essentiële levenskwaliteit te garanderen (bv. een pijnvrij leven(seinde)), hetzij producten die een bepaalde levensstijl in stand helpen te houden. We erkennen dat de grens tussen beide fluïde kan zijn en dat bijvoorbeeld de gebruiksreden of -noodzaak aanleiding kan geven tot het opplakken van het andere label. Daarnaast bestond het tweede selectiecriterium erin om productcategorieën te selecteren waarbij de onderliggende geneesmiddelen in het verleden zijn aangetroffen binnen alle eerder genoemde marktsegmenten.

Voortbouwend op de bovenstaande vaststellingen en overwegingen, streeft dit onderzoeksproject drie brede onderzoeksdoelen na:

1.  Het in kaart brengen van de marktsegmenten die onderdeel uitmaken van de Belgische en de Indische farmaceutische markt en dit op basis van hun rechtspositie (gaande van volledig legaal tot volledig crimineel) en met inbegrip van het gerelateerde beleid. Daarbij wordt onder meer een inschatting gemaakt van de omvang van de verschillende segmenten, alsook van de betrokken spelers en aangetroffen producten.

2.  Het analyseren van de verplaatsingen van de betrokken spelers en producten doorheen de verschillende marktsegmenten, met bijzondere aandacht voor de daaruit voortvloeiende overlap tussen de verschillende marktsegmenten. Daarbij wordt ook getracht verklaringen aan te reiken voor deze verplaatsingen en de daarmee gepaard gaande overlap door het in kaart brengen van de factoren die deze stimuleren en/of ontraden.

3.  Het ontwikkelen van beleidsimplicaties en theoretische inzichten met betrekking tot deze verplaatsingen en de daarmee gepaard gaande overlap.

Datum:1 sep 2017 →  1 sep 2021
Trefwoorden:Geneesmiddelen, Medicines, Counterfeit
Disciplines:Criminologie
Project type:PhD project