Liggend (be)Leven: Architectuur ontwerpen voor een heilzame ziekenhuisomgeving.

Ziekenhuisgebouwen worden door patiënten vaak beleefd vanuit een, voor architecten, atypisch perspectief, nl. liggend in een ziekenhuisbed. Dit alternatief perspectief heeft een sterke invloed op de ruimtelijke beleving  van patiënten. Inzicht verwerven in deze beleving is voor architecten geen eenvoudige opdracht, maar essentieel willen zij gebouwen ontwerpen waarin patiënten echt centraal staan

Dit doctoraatsonderzoek startte vanuit een tweeledige doelstelling. De eerste doelstelling was om inzicht te verwerven in de ruimtelijke beleving van patiënten. Hiertoe werd onderzocht welke aspecten, relevant voor de architectuurpraktijk, van invloed zijn op de ruimtelijke beleving van de ziekenhuisomgeving, al dan niet in beweging. De tweede doelstelling was om de inzichten uit het eerste luik ingang te doen vinden in het ontwerpen van ziekenhuizen om zo beter tegemoet te komen aan de noden van patiënten en andere gebruikers. Hiertoe werd onderzocht hoe inzichten in de ruimtelijke beleving van patiënten vertaald kunnen worden in een format dat toepasbaar is in de architectuurpraktijk.

Onderzoek doen naar ruimtelijke beleving in een ziekenhuiscontext vraagt om een onderzoeksaanpak die gericht is op beleving, toelaat de verschillende zintuigen en beweging te bestuderen en flexibel is.  Een combinatie van verschillende methoden, die elk bepaalde zintuiglijke aspecten van ruimtelijke beleving naar boven brachten, laat toe rekening te houden met de persoonlijke situatie van patiënten. Face-to-face interviews met patiënten, participerende observatie, vergezelde wandelingen, foto-, beeld- en videobesprekingen en het documenteren van de gebouwde omgeving vulden elkaar perfect aan om inzicht te verkrijgen in de ruimtelijke beleving (in beweging) van patiënten in verschillende onderzoekslocaties. Om deze locaties te selecteren werd gebruik gemaakt van criteria uit de zorglogistiek. Deze criteria werden aangepast aan het belevingsgerichte karakter van het onderzoek wat resulteerde in patiëntengroepen geselecteerd op basis van verblijfsduur, bekendheid met het ziekenhuis en het al dan niet gepland zijn van de opname. Hieruit volgde vier onderzoekslocaties en drie bijhorende patiëntenprofielen: langdurige patiënten die een vertrouwde route naar de nierdialyse volgden, patiënten die net waren opgenomen op de spoedafdeling, en patiënten in twee dagziekenhuizen met uiteenlopende organisatorische en ruimtelijke concepten.

Onafhankelijk van hun profiel bleek dat de ruimtelijke beleving van patiënten werd beïnvloed door interacties tussen materiële, sociale en tijdsaspecten. Deze aspecten en hun onderlinge relaties werden door elke patiëntengroep (iets of wat) verschillend geïnterpreteerd. Ook of een patiënt al dan niet beweegt bleek een invloedsfactor. Dit geldt voor de verschillende componenten waaruit beleving is opgebouwd, zintuiglijke waarneming, persoonlijke interpretaties en betekenisgeving, en affordance. Wanneer architecten ziekenhuizen ontwerpen hebben zij dus een belangrijke invloed op hoe een patiënt tijd of sociale relaties ervaart. De verkregen inzichten vormen een belevingsgerichte aanvulling bij de aspecten die door Evidence Based Design studies naar voren geschoven worden. Uit het onderzoek blijkt dat patiënten groeperen per afdelingen op basis van pathologie niet noodzakelijk het meest aangewezen is vanuit een belevingsgericht oogpunt. Bovendien is het ook belangrijk dat een ziekenhuisontwerp rekening houdt met het feit dat patiënten ruimte beleven in beweging: wanneer patiënten worden rondgereden ervaren zij het ziekenhuisgebouw als een aaneenschakeling van ruimtes waarbij elke ruimte bijdraagt tot de totaalbeleving. Tenslotte blijkt dat de gebouwde omgeving een belangrijke rol speelt in hoe patiënten de zorgvisie van het ziekenhuis ervaren.

Deze bevindingen hebben belangrijke implicaties voor het realiseren van een patiëntgericht ziekenhuis. Aandacht voor relaties met personeel en familie en duidelijke communicatie zijn essentiële elementen van een patiëntgerichte werking. Aangezien de zorgvisie van een ziekenhuis niet enkel kan worden afgeleid uit hoe het personeel communiceert of zich gedraagt, maar ook uit de gebouwde omgeving, blijkt echter dat ook het ziekenhuisgebouw een belangrijke rol spelen in de implementatie van zulke werking. Gezien het belang van beweging in de ruimtelijke beleving van patiënten is het erg belangrijk om niet alleen aandacht te besteden aan de patiëntenkamers en onderzoeklokalen, maar aan elke ruimte waar patiënten door komen, inclusief gangen, kleedruimtes en liften. Ruimte en organisatie dienen dus hand in hand te gaan.

Om deze inzichten ingang te doen vinden in de architectuurpraktijk werd een informatieplatform ontwikkeld dat het mogelijk maakt om 1) de verschillende belevingscomponenten (waarneming, betekenis en mogelijk gemaakte activiteiten), 2) materiële, sociale en tijdsaspecten van invloed op de ruimtelijke beleving van patiënten en 3) conclusies uit het veldwerk te communiceren. Het platform voorziet vijf informatielagen: stilstaande beelden (tekeningen en foto’s), videomateriaal dat de aandacht vestigt op het belang van beweging, getuigenissen van patiënten, toelichting m.b.t. de verschillende aspecten en tenslotte ook artikels die dieper ingaan op een bepaalde onderzoekslocatie.

Architecten waarderen de informatie vooral omwille van de authenticiteit. Liefst willen zij deze informatie tot hun basiskennis maken zodat ze deze kunnen inzetten bij het ontwerpen; enerzijds om diegenen te vertegenwoordigen die vaak niet gehoord worden tijdens het ontwerpproces, bv. wanneer gediscussieerd wordt met ziekenhuisdirecties en andere belanghebbenden; anderzijds om ontwerpbeslissingen te onderbouwen. Wanneer een opdrachtgever weinig aandacht besteedt aan patiëntenbeleving, zou een architect dit op de agenda kunnen zetten met deze informatie als ruggensteun. Wetenschappelijke resultaten kunnen hierbij een doorslaggevend argument vormen.

Dit doctoraatsonderzoek biedt inzichten voor zowel architecten, zorgactoren als onderzoekers. Architecten kunnen eruit leren hoe ze eventueel zelf veldwerk in een ziekenhuisomgeving kunnen aanpakken. Daarnaast worden ook enkel concrete aanbevelingen geformuleerd over hoe een meer patiëntgericht ziekenhuis kan worden ontworpen: door rekening te houden met het veranderde perspectief van een patiënt, zowel fysiek als op sociaal vlak; door ervoor te zorgen dat het gebouw de relatie tussen patiënt en zorgverleners ondersteunt in elke ruimte waar patiënten komen; door ook ruimte te voorzien voor de personen die patiënten vergezellen zodat zij de tijd comfortabel kunnen doorbrengen; en door de ruimte zo te ontwerpen dat de nadruk ligt op de zorg die patiënten krijgen eerder dan op medische procedures. Zorgactoren wordt getoond hoe ze expliciet aandacht kunnen besteden aan de impact van het gebouw op de organisatie en patiëntenbeleving, zowel in de dagelijkse praktijk als bij het opstellen van een programma van eisen. Onderzoekers vinden in dit doctoraat  een aanpak om beleving in beweging te onderzoeken, een onderwerp dat zeker op de schaal van het gebouw nog onderbelicht is. De focus op de ruimtelijke beleving van patiënten biedt een aanvulling bij onderzoek naar patiëntenbeleving tout court, wat nu voornamelijk gebeurt vanuit verpleegkundige hoek. Tenslotte wordt de reikwijdte van ontwerponderzoek verbreed door de meerwaarde van belevingsgerichte informatie voor de architectuurpraktijk aan te tonen. Door de verkregen inzichten uit het onderzoek naar de ruimtelijke beleving van patiënten op een adequate manier te vertalen naar deze drie groepen, draagt dit onderzoek bij aan de realisatie van patiëntgerichte ziekenhuisgebouwen.