Mensmakende vragen. Exploratie van de existentiële dimensie in de psychiatrie aan de hand van onderzoek naar demoralisatie bij patiënten met schizofrenie.

Mensmakende vragen. Exploratie van de existentiële dimensie in de psychiatrie aan de hand van onderzoek naar demoralisatie bij patiënten met schizofrenie.

(Proefschrift aangeboden tot het verkrijgen van de graad van Doctor in de Psychologie, 2019). Promotoren: Prof. dr. Jozef Corveleyn en Prof. dr. Bernard Sabbe (UAntwerpen). Copromotor: Prof. dr. Patrick Luyten.

Achtergrond Bij patiënten met een ernstige psychiatrische aandoening ziet men niet zelden tekens van psychisch lijden, ontmoediging, verlies van hoop en suïcidaliteit, soms niettegenstaande adequate behandeling en psychosociale rehabilitatie. Dit wordt ook demoralisatie genoemd.

Vraagstelling Gaat het hierbij over verschijnselen van een psychiatrische aandoening, bijvoorbeeld een depressie, die als dusdanig moet worden behandeld, of gaat het over psychisch lijden in het perspectief van een existentiële problematiek door het ontwrichtend effect van de ernstige psychiatrische aandoening op het leven en het levensperspectief?

Methode Vanuit deze vraagstelling deden we een systematische literatuurstudie omtrent hopeloosheid bij patiënten met schizofrenie en over het concept demoralisatie. Tevens werd in het verlengde hiervan een literatuurstudie uitgevoerd omtrent het concept hoop. Bovendien werd empirisch onderzoek verricht omtrent demoralisatie in een zo ruim mogelijke steekproef in een Vlaamse  populatie volwassen patiënten lijdend aan schizofrenie (n=81) met als doelstellingen  na te gaan (1)  de factorstructuur van de demoralisatieschaal, die reeds in meerdere doelgroepen werd onderzocht, maar nog niet in een groep patiënten met schizofrenie, (2) de interne consistentie van de gevonden subschalen, (3)  de constructvaliditeit van de demoralisatieschaal met een speciale focus op het onderscheid demoralisatie-depressie, (4) de prevalentie van demoralisatie in de onderzochte populatie en (5) de eventuele rol van demoralisatie in het verband tussen ziekte-inzicht en suïcidaliteit.

Resultaten Vanuit de literatuurstudie komt het concept demoralisatie naar voor als een geheel van samen voorkomende verschijnselen: (1) zinloosheid en doelloosheid, (2) hopeloosheid en hulpeloosheid, (3) problemen met coping en voldoen aan de verwachtingen van zichzelf en anderen, (4) gevoelens van falen of zinloosheid, leidend tot een neiging om het op te geven, zich terug te trekken of om het leven te beëindigen.

In de literatuur wordt gewezen op een aantal descriptieve verschillen tussen demoralisatie en depressie; empirisch onderzoek wijst er op dat depressie en demoralisatie verwante maar toch onderscheiden concepten zijn.

Voor sommige auteurs is demoralisatie een psychiatrische stoornis; anderen betwisten dit en stellen dat het bij demoralisatie gaat om een existentieel lijden

De bevindingen van ons onderzoek bevestigen de validiteit van de demoralisatieschaal voor het meten van demoralisatie bij schizofrenie. Onze bevindingen onderschrijven dat demoralisatie en depressie twee verwante, maar onderscheiden concepten zijn. Demoralisatie komt in een belangrijke mate voor bij de onderzochte populatie. Het verband tussen ziekte-inzicht en suïcidaliteit blijkt volledig gemedieerd te worden door demoralisatie.

Het optreden van demoralisatie vergt een aangepaste aanpak met, naast het zo effectief mogelijk behandelen van de ernstige psychiatrische stoornis, het uitbouwen van een hulpverleningsrelatie met een relationele diepgang, allerlei acties op vlak van cognitie en gedrag, het bevorderen van verbondenheid en het proberen integreren van de aandoening en haar gevolgen in de levensgeschiedenis.

Conclusie Het verschijnsel demoralisatie wijst op het belang van de aandacht en zorg voor de existentiële dimensie in de psychiatrie en voor het bevorderen en bewaren van hoop. Het niet respecteren van de existentiële dimensie doet tekort aan patiënten en schaadt een persoonsgerichte psychiatrische hulpverlening.