Steengroevearbeiders, Steenhouwers en hun Werk Dynamiek in Hellenistisch en Romeins Sagalassos (Zuidwest Anatolië), Technologische, Chronologische en Socio-Economische Aspecten in de context van het Oostelijk Middellandse Zeegebied

Steengroeven, Steenbewerking en -gebruik in Hellenistisch en Romeins Sagalassos (Zuidwest Anatolië), Technologische, Chronologische en Socio-Economische Aspecten in de context van het Oostelijk Middellandse Zeegebied

Frans Doperé

Samenvatting van het voorgestelde onderzoeksproject

Wetenschappelijke basis

De registratie en de analyse van de sporen van de steenbewerking op verschillende technische categorieën van in België en in Frankrijk gebruikte bouwstenen levert parameters op met dateringspotentieel[1]. Dit onderzoek werd uitgevoerd op middeleeuwse gebouwen die dateren van de 10de tot de 16de eeuw. De nauwkeurigheid van de dateringen die bekomen worden door de analyse van de steenhouwtechieken varieert van één steencategorie tot de andere. In sommige gevallen omvatten de data voorgesteld voor bepaalde typen metselwerk een volledige eeuw, maar voor sommmige specifieke steencategorieën kan de variatie van de dateringen zich beperken tot een kwarteeuw. In andere gevallen en afhankelijk van de archeologische context van het metselwerk kan het ook gaan om dateringen ante quem of post quem. De op die manier bekomen data hebben nooit de precisie van dendrodata, hoewel ze wel meer specifiek kunnen zijn voor bepaalde onderdelen van metselwerk, die zelden kunnen geïdentificeerd worden met dendrochronologie alleen omdat deze methode houten structuren dateert, die niet noodzakelijk chronologisch relevant zijn voor het bijbehorende metselwerk. In dergelijke gevallen, maar ook voor metselwerk waar alle relevante houten structuren ontbreken of verdwenen zijn, kan het onderzoek van de steenbewerkingstechieken helpen om het dateringswerk te verfijnen, vooral wanneer het de bedoeling is om de evolutie te bestuderen van het optrekken van een gebouw of van een ensemble van muren in metselwerk.

De eerste stap in dateringswerk dat gebaseerd is op de steenbewerkingstechnieken is het opstellen van een sequens samengesteld op basis van metselwerk met bekende data, aangeleverd via andere methoden zoals het onderzoek van inscripties en rekeningen, of op basis van gelijk welke andere archeologische evidentie. Deze sequens kan dan worden gebruikt voor het dateren van ander metselwerk of gebouwen zonder andere dateerbare elementen. Deze methode is uitgetest en intensief toegepast op middeleeuwse gebouwen in België en in Frankrijk tijdens de laatste 25 jaar, maar dit is nog niet gebeurd voor antieke stedelijke sites in Europa of in het Mediterraan gebied.

De stad Sagalassos in Pisidië (Anatolië, Zuidwest-Turkije), grondig geprospecteerd en opgegraven sinds 1990 door het Sagalassos Archaeological Research Project van de KU Leuven, is een stedelijk site met verschillende recent opgegraven en gemakkelijk toegankelijke architecturale resten die een tijdsspanne overbruggen vanaf de midden Hellenistische tijd over een lange Romeinse Keizerlijke periode en eindigend in de Byzantijnse tijd. Het groot aantal architecturale elementen en de lange tijdsperiode laten toe om een sequens op te stellen van de steenbewerkingstechnieken.

Doelstellingen

De doelstellingen van dit project zijn veelvoudig. Deze multipliciteit is verbonden met de enige echte onderliggende vraag voor dit onderzoeksproject: wat is de relevantie van het onderzoek van de steenhouwtechnieken voor antieke sites in Klein-Azië? Deze relevantie zal worden geëvalueerd vanuit een technisch, decoratief, socio-economisch en chronologisch standpunt.

De evaluatie van de chronologische relevantie is een directe spin-off van het werk dat al werd gerealizeerd in West-Europa. Het is de vraag stellen of de sporen van de steenbewerkingstechnieken aangetroffen op de verschillende gedateerde gebouwen en muurwerk voldoende karakteristiek zijn voor een bepaalde periode om ze te kunnen gebruiken als een bijkomend chronologisch criterium voor verder archeologisch werk. De data van West-Europa kunnen niet worden geëxtrapoleerd naar Sagalassos omdat zij enkel werden bekomen op middeleeuwse gebouwen en op verschillende types van plaatselijk ontgonnen steensoorten.

De technische relevantie van dit onderzoeksproject omvat de studie van het productieproces van de bewerkte stenen. De chronologische relevantie kan niet worden bestudeerd zonder een technische analyse van de mogelijke sporen van de extractietechnieken en  van de sporen van de steenbewerkingstechnieken. De technische analyse moet ook toelaten om het productieproces van de gehouwen stenen te reconstrueren. Een beter begrip van het productieproces kan leiden tot de identificatie van karakteristieken gebonden aan de chronologie van de bestudeerde gebouwen of tot de identificatie van technieken enkel gebruikt door een welbepaalde groep steenhouwers. Een dergelijke conclusie kan ook toelaten om een direct verband te leggen met de evaluatie van de socio-economisch relevantie.

Het onderzoek van de decoratieve relevantie vereist een bijkomende analyse van de steenbewerkingstechnieken die gebruikt werden voor de productie van de gehouwen stenen van de verschillende gebouwen. Deze studie vereist een grondig begrip van het technisch proces van de steenbewerking omdat het nodig zal zijn om een onderscheid te maken tussen de zuiver technische karakteristieken en de bijkomende sporen van verschillend gebruikte technieken met als bijkomend doel om gehouwen stenen te produceren met zekere esthetische kenmerken. De identificatie van deze laatste kan aan het licht brengen of bijkomende beschouwingen een rol speelden bij het ontwerpen en de bouw van specifieke constructies en, in het ideale geval, helpen bij de identificatie van hun specifieke functie en/of hun mogelijk representatief karakter.

De socio-economische relevantie is de ultieme vraag die moet worden gesteld bij de studie van steenbewerkingstechnieken. Het betreft onderzoek naar de steenhouwers achter de gebruikte technieken, maar evenzeer naar de motivatie van de beleidsmensen in de Sagalassos-gemeenschap die leidden tot de verschillende bouwprojecten in de stad. Anders geformuleerd, menselijke reflecties, problemen en artisanaal werk zijn onlosmakelijk verbonden met en gaan schuil achter de bewerkingssporen die vandaag nog kunnen worden waargenomen. Het is onmogelijk om alle menselijke reflecties en daden te identificeren, maar het is wel de bedoeling om zoveel mogelijk van dit type van socio-economische informatie te distilleren uit de registratie van deze eenvoudige technische en decoratieve sporen.

Methodologie

De methodologie van dit type van research is vrij vanzelfsprekend. Er moet een volledige registratie gebeuren van de steenhouwtechnieken van alle gebouwen van de stad . Het aantal parameters dat moet worden opgetekend is theoretisch niet bepaald. Hun keuze is enkel gebaseerd op veldobservaties en ligt niet op voorhand vast. Het is mogelijk dat totaal verschillende parameters zullen worden geregistreerd op verschillende typen metselwerk, mocht zulks noodzakelijk blijken. De parameters zullen dan worden samengebracht in individuele databases, één voor elk gebouw. De gegevens gegenereerd door de individuele databases worden daarna samengebracht in een algemene relationele database, die zal worden gebruikt om de relevante parameters voor elke periode te identificeren.

Haalbaarheid

De evaluatie van de haalbaarheid van dit onderzoeksproject komt neer op het stellen van twee vragen. De eerste heeft te maken met de ervaring, reeds opgedaan dooor de kandidaat, de tweede met de practische organisatie van het werk.

In 2001 en 2002, heeft de kandidaat twee cursussen gevolgd over de technische aspecten van de ontginning in steengroeven en van de steenbewerking en om de sporen op bouwstenen te interpreteren: École Thématique du CNRS: Archéologie de la Construction et de la Décoration en Pierre, I and II, Dr. J.-C. Bessac, Lattes – Sommière (FR). Bovendien heeft de kandidaat mede de basis gelegd voor dit type van research door zijn voorafgaande onderzoeksactiviteiten in West-Europa. Hij heeft de methodologie verfijnd en uitgetest gedurende 25 jaar op 370 gebouwen, wat uiteindelijk heeft geleid tot de publicatie van een standaardwerk over dit onderwerp voor de archeoloog[2] .

De haalbaarheid van dit nieuwe onderzoeksproject op antieke sites werd al uitgetest op de site van Sagalassos tijdens de 2018-campagne. Een totaal van 29 gebouwen/muren in metselwerk werd bestudeerd volgens de relevantie-parameters hierboven beschreven. Het rapport dat werd opgesteld na deze eerste test-campagne heeft aangetoond dat dit onderzoek inderdaad relevant is voor alle vermelde parameters[3] . Omdat het doel van deze eerste campagne in de eerste plaats bestond uit het uittesten van de haalbaarheid van dit onderzoeksproject, werden nog niet alle gebouwen/muren in metselwerk opgenomen in de database. Een bijkomend aantal van 26 gebouwen/muren in metselwerk zal moeten worden geanalyseerd om de observaties te vervolledigen. Toch is er, nu al, overtuigende evidentie dat dit onderzoeksproject de verwachte resultaten zal kunnen genereren en dat de site van Sagalssos de rol zal vervullen van pionier-site in Klein-Azië voor dit type van innovatieve research. Omdat dit onderzoeksproject een onderdeel is van het overkoepelend research-programma van het Sagalassos Archaeological Research Project, zal cross-linking naar sommige andere subprojecten eveneens overwogen worden.

[1] Doperé, F., 2018, Dater les édifices du Moyen Âge par la pierre taillée (Collection Précisions, n° 4), Brussel, 537 p.

[2] Doperé, F., 2018, Dater les édifices du Moyen Âge par la pierre taillée (Collection Précisions, n° 4), Brussel, 537 p.

[3] Doperé, F., 2019, Sagalassos 2018, Stone Cutting Techniques and Chronology, Technical and “aesthetic” considerations, Final report (version 28-01-2019).