Veranderend werk, veranderende inkomens: een responsief sociaal beschermingssysteem ontwerpen voor iedereen - CHANGE (CHANGE)

De COVID-19-pandemie onderstreepte eens te meer de fundamentele rol die verzorgingsstaten spelen bij het beschermen van de gezinsinkomens tegen exogene schokken. Toch blijkt uit voorlopige analyses dat specifieke groepen, zoals flexwerkers, zelfstandigen en studenten, onvoldoende gedekt waren, en dit ondanks de grote uitbreidingen van de sociale bescherming in ontwikkelde verzorgingsstaten. Hoewel deze ontoereikende dekking zeer zichtbaar werd tijdens de COVID19-verstoring, maakt het deel uit van een breder probleem waarmee ontwikkelde verzorgingsstaten het hoofd moeten bieden: een toenemende discrepantie tussen inkomensbescherming en veranderende arbeidspatronen. Atypische arbeid, met inbegrip van deeltijdwerk of werk voor bepaalde tijd, neemt toe, terwijl ook hybride vormen van werk beginnen op te komen, waarbij individuen verschillende vormen van arbeid en zelfstandige activiteiten combineren. Ondertussen is de sociale zekerheid nog grotendeels georganiseerd rond een duidelijk onderscheid tussen arbeid in loondienst en zelfstandige arbeid. Dit leidt tot aanzienlijke tekortkomingen in de toegang tot en toereikendheid van de sociale zekerheid voor zowel atypische werknemers als zelfstandigen. Een bijzonder probleem is dat de gebruikelijke indicatoren van armoede en sociale uitsluiting in toenemende mate ongeschikt kunnen zijn om kwetsbare werknemers te identificeren in het geval van hybride inkomensbronnen. Als zodanig vereist een reorganisatie van hedendaagse socialebeschermingssystemen rond nieuwe kenmerken van kwetsbaarheid een holistische en interdisciplinaire herbeoordeling van het organiseren van solidariteit, waarbij expliciet rekening wordt gehouden met meetkwesties, juridische mogelijkheden en praktische haalbaarheid.
Dit project zal 1) empirisch onderzoeken welke werknemers kwetsbaar zijn voor armoede en sociale uitsluiting, met een expliciete focus op zelfstandigen, atypische arbeid en nieuwe werkvormen die op de rand van het onderscheid tussen zelfstandige en loonarbeid zweven; en 2) levensvatbare trajecten bieden naar een adequate sociale bescherming voor iedereen in een structureel veranderde Belgische arbeidsmarkt.
Daarbij ontwikkelen en testen we een uitgebreid inkomensconcept dat de meting van armoede en sociale uitsluiting aanzienlijk verbetert in het geval van een meer volatiel inkomen als zelfstandige en atypische inkomsten. In een context van meer lukrake soorten werk (en inkomen), is het noodzakelijk om de maand-tot-maand variatie in inkomens adequaat te meten om de tijdelijke behoefte aan ondersteuning te peilen. We relateren dit verlengde inkomensconcept aan ervaren levensstandaard en maatstaven van financiële weerbaarheid om risicogroepen onder de actieve bevolking te (her)definiëren, met een focus op migranten, vrouwen, laaggeschoolden en alleenstaande ouders. Bovendien onderzoeken we of deze risicogroepen voldoende gedekt zijn door het (Belgische) sociale beschermingssysteem. We beoordelen de veerkracht van individuen en huishoudens in relatie tot de timing en adequaatheid van steun van de verzorgingsstaat, en bepalen empirisch of steun voldoende is om afglijden naar armoede te voorkomen. Ten slotte modelleren we alternatieve beleidsontwerpen die verder gaan dan de kloof tussen zelfstandigen en werknemers die momenteel kenmerkend is voor de meeste westerse verzorgingsstaten. Dat doen we zowel vanuit een empirisch als vanuit een juridisch perspectief, zodat de alternatieve beleidsontwerpen een afspiegeling zijn van realistische en haalbare manieren om solidariteit te organiseren.