Les verbes de mouvement et l’expression du lieu en kirundi (bantou, JD62) : une étude linguistique basée sur un corpus

La thèse de doctorat s’intitule ‘Les verbes de mouvement et l’expression du lieu en kirundi (bantou, JD62) : une étude linguistique basée sur un corpus’. La thèse a pour but général la description systématique des propriétés sémantique et syntaxique des verbes qui encodent un événement de mouvement et la manière dont celles-ci interagissent avec l’expression du lieu, tout en se basant sur le corpus de textes en kirundi géré par le centre de recherches BantUGent. Cette étude a donc pour méthodologie de recherche la linguistique de corpus. Un événement de mouvement fait référence à une figure qui se déplace selon une trajectoire par rapport à un point de repère. Les verbes de mouvements qui encodent ce type d’événements spatiaux ont donc typiquement quatre composants: Figure (qui est en mouvement), Trajectoire (suivie par la Figure), Mouvement (y compris la manière dont se fait le mouvement) et (point de) Repère (l’objet de référence qui indique typiquement le But ou le Source du mouvement) (Talmy 1975; Talmy 1985; Wilkins & Hill 1995; Botne 2005). A base d’une étude détaillée et systématique de 17 verbes de mouvement, qui dénotent un déplacement total de l’objet, il est testé dans l’actuelle thèse si, en kirundi, les verbes de mouvement présentent ces mêmes caractéristiques essentielles et le cas échéant, si elles suffissent pour définir la structure événementielle de cette catégorie de verbes ou s’il est nécessaire de formuler des caractéristiques additionnelles. Dans le but d’approfondir notre connaissance de la façon dont est encodé le Repère dans l’expression du mouvement, la thèse vise également à faire une description détaillée et une quantification des moyens utilisés pour renvoyer à la localisation en kirundi, notamment les phrases nominales dites ‘locatives’ (Meeussen 1959; Sabimana 1986; Ntahokaja 1994; Bukuru 2003; Zorc & Nibagwire 2007). Afin de mieux comprendre comment la structure événementielle des verbes de mouvement en kirundi se traduit syntaxiquement dans leur structure argumentale, la thèse étudie aussi de façon systématique si la phrase nominale locative post-verbale marque vis-à-vis du verbe de mouvement la relation grammaticale d’objet, c’est-à-dire d’établir si elle reçoit les traitements morphologique et syntaxique qui sont normalement accordés au patient d’un verbe transitif primaire. De surcroît, il est examiné quel est l’effet du suffixe dérivationnel dit ‘applicatif’ sur les structures événementielle et argumentale des verbes de mouvements. Enfin, il est bien connu que les verbes de mouvement sont d’un usage fréquent dans n’importe quelle langue et qu’ils ont souvent un sens général, deux caractéristiques qui font qu’ils se prêtent bien au processus de grammaticalisation (Heine et al. 1991: 38; Hopper & Traugott 2003: 100). L’actuelle thèse a comme but d’établir si c’est aussi le cas en kirundi. La thèse consiste de six chapitres. Le chapitre introductif décrit le kirundi comme langue de recherche, les 17 verbes de mouvement sélectionnés dans cette étude, les notions de structure événementielle et structure argumentale, les questions de recherches et objectifs ainsi que la méthodologie appliquée dans cette thèse. L’expression du lieu en kirundi est décrite dans le deuxième chapitre. Le troisième chapitre se focalise sur les structures événementielle et argumentale des verbes de mouvement. L’influence de l’applicatif sur la sémantique et la syntaxe des verbes de mouvement est étudiée au niveau du chapitre 4. Le chapitre 5 examine l’emploi des verbes de mouvement -ja ‘aller’, -za ‘venir’, -geenda ‘marcher’, -va ‘venir de /quitter’ et -ca ‘passer’ dans des constructions grammaticalisées, plus précisément comme des marqueurs grammaticaux de temps et aspect. Les conclusions générales sont présentées au chapitre 6. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- This PhD thesis, written in French, is entitled ‘Motion Verbs and the Expression of Place in Kirundi (Bantu, JD62): A Corpus-based Linguistic Study’. The general goal of the PhD thesis is to provide, on the basis of the Kirundi text corpus developed by the BantUGent research centre, a systematic description of the semantic and syntactic properties of movement verbs and the way they interact with the expression of place. The methodology of the PhD thesis thus pertains to corpus linguistics. A motion event refers to an object moving along a path with respect to another object. Movement verbs encoding motion events thus typically have four components: ‘Figure’ (i.e., the moving object), ‘Path’ (the trajectory followed), ‘Motion’ (including manner of motion) and ‘Ground’ (i.e., the reference object, typically Source or Goal) (Talmy 1975, 1985; Wilkins & Hill 1995; Botne 2005). Based on a detailed and systematic study of 17 motion verbs, referring to the complete movement of the entire figure, the PhD thesis tests whether Kirundi movement verbs display the same characteristics and, if so, whether these features are sufficient to define the event structure of this type of verbs or whether additional characteristics need to be formulated. In order to enhance our knowledge of the expression of the Ground in a motion event, the PhD thesis also gives a detailed description and quantification of place-denoting expressions in Kirundi, more specifically noun phrases commonly referred to as ‘locatives’ (Meeussen 1959; Sabimana 1986; Ntahokaja 1994; Bukuru 2003; Zorc & Nibagwire 2007). Aiming at a better understanding of how the event structure of motion verbs is syntactically rendered by their argument structure, the PhD thesis also systematically investigates whether the post-verbal locative noun phrase referring to the Ground functions as a grammatical object in Kirundi, i.e. whether it has the same morphosyntactic characteristics as the patient of a primary transitive verb. Moreover, the PhD thesis examines how the the so-called ‘applicative’ derivational suffix affects both the event and argument structures of motion verbs. Finally, it is a well-known fact that movement verbs are frequent in use in any language and that they tend to have a general meaning, two characteristics typical of source items in grammaticalization processes (Heine et al. 1991: 38; Hopper & Traugott 2003: 100). The present PhD thesis considers whether Kirundi movement verbs display grammaticalized uses. The PhD thesis has six chapters. The first chapter introduces Kirundi as the research language, the 17 selected movement verbs, the notions of event structure and argument structure, the research questions and objectives, and the methodology applied in this study. Place-denoting expressions and how to refer to them in Kirundi are the focus of the second chapter. The third chapter examines the event structure and the argument structure of the selected movement verbs and the way they interact. The influence of the applicative on the semantics and the syntax of motion verbs is studied in the fourth chapter. The fifth chapter examines the use of the motion verbs -ja ‘go’, -za ‘come’, -geenda ‘walk’, -va ‘come from/leave’ and ca ‘pass’ in grammaticalized constructions, functioning as grammatical markers of tense and aspect. The general conclusions are presented in the sixth chapter. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Het proefschrift/doctoraat heeft als titel ‘Bewegingswerkwoorden en de uitdrukking van plaats in het Kirundi (Bantoe, JD62): een corpusgebaseerde taalkundige studie’. De doctoraatsthesis heeft een systematische beschrijving van de semantische en syntactische eigenschappen van bewegingswerkwoorden in het Kirundi tot doel alsook een beschrijving van hoe deze categorie werkwoorden en plaatsbepalingen op elkaar inwerken. De studie is gebaseerd op een Kirundi tekstcorpus ontwikkeld en beheerd door het BantUGent-onderzoekscentrum. De methodologie van deze studie betreft dus de corpuslinguïstiek. Een beweging verwijst naar een een object dat zich langs een bepaalde weg voortbeweegt ten opzichte van een ander object. Werkwoorden die een beweging uitdrukken hebben bijgevolg typisch 4 componenten: ‘Figuur’ (het bewegende object), ‘Pad’ (de weg waarlangs het object zich voortbeweegt), ‘Beweging’ (inclusief de manier van bewegen) en ‘Grond’ (d.w.z., het referentieobject, typisch de Oorsprong of het Doel van de beweging) (Talmy 1975, 1985; Wilkins & Hill 1995; Botne 2005). Op basis van een gedetailleerde en systematische studie van 17 bewegingswerkwoorden, die allen een verplaatsing van de volledige figuur uitdrukken, gaat de doctoraatsthesis na of bewegingswerkwoorden in het Kirundi dezelfde componenten hebben en of ze, in het desbetreffende geval, afdoende zijn om de evenementstructuur van dit type werkwoorden te definiëren dan wel of er bijkomende componenten moeten geformuleerd worden. Om een beter inzicht te krijgen in de manier waarop het Kirundi naar de ‘Grond’ verwijst als deel van een beweging, geeft deze doctoraatsthesis ook een gedetailleerde beschrijving en kwantificatie van plaatsbepalingen, meer bepaald van nominale constituenten waarnaar gewoonlijk verwezen wordt als ‘locatieven’ (Meeussen 1959; Sabimana 1986; Ntahokaja 1994; Bukuru 2003; Zorc et Nibagwire 2007). Om beter te begrijpen hoe de evenementstructuur van bewegingswerkwoorden syntactisch weergegeven wordt in hun argumentstructuur onderzoekt de doctoraatsthesis op systematische wijze of de locatieve nominale constituent die naar de ‘Grond’ verwijst en in de zin na het bewegingswerkwoord komt de grammaticale functie van object bekleedt en of deze locatief dezelfde morphosyntactische kenmerken vertoont als het lijdend voorwerp van een primair transitief werkwoord. De doctoraatsthesis onderzoekt ook hoe het zogenaamde ‘applicatief’ afleidingssuffix zowel de evenement- als de argumentstructuur van bewegingswerkwoorden beïnvloedt. Tenslotte is het alom geweten dat bewegingswerkwoorden in de talen van de wereld veelvuldig gebruikt worden en dat ze dikwijls een vrij algemene betekenis hebben. Beide karakteristieken maken van hen ideale kandidaten om het proces van grammaticalisatie te ondergaan (Heine et al. 1991: 38; Hopper et Traugott 2003: 100). De doctoraatsthesis gaat na of bewegingswerkwoorden inderdaad grammaticale functies ontwikkelden in het Kirundi. De doctoraatsthesis bestaat uit 6 hoofdstukken. Het eerste hoofdstuk beschrijft het Kirundi als de onderzoekstaal en introduceert tevens de 17 uitgekozen bewegingswerkwoorden, de begrippen ‘evenementstructuur’ en ‘argumentstructuur’, de onderzoeksvragen en doelstellingen en de methodologie toegepast in de doctoraatsthesis. Plaatsbepalingen en de manier waarop naar hen verwezen wordt zijn het onderwerp van het tweede hoofdstuk. Het derde hoofdstuk onderzoekt de evenement- alsook de argumentstructuur van de geselecteerde bewegingswerkwoorden en gaat na hoe ze op elkaar inspelen. De invloed van de applicatief op de semantiek en de syntaxis van bewegingswerkwoorden wordt onderzocht in hoofdstuk 4. Hoofdstuk 5 richt zich op het gebruik van de bewegingswerkwoorden -ja ‘gaan’, -za ‘komen’, -geenda ‘stappen’, -va ‘komen van/weggaan’, -ca ‘langsgaan, passeren’ in gegrammaticaliseerde constructies, die dienst doen als grammaticale markeerders van tijd en aspect. Het laatste hoofdstuk geeft een algemene conclusie.

Jaar van publicatie:2018

Toegankelijkheid:Open